A. Botan Emirliği 1338-1855 yılları arasında Osmanlı Devleti'ne bağlı otonom bölgesel bir yönetim olarak varlığını sürdürmüştür. Kürdistan bölgesinde kurulan beyliklerin en önemlisidir. Resmi dili Kürtçedir.
Botan Emirliğinin en önemli Emiri ,Mîr Bedirxan Begdir.Mir Bedirxan 1806 tarihinde Botan Beyliği'nin başkenti Cizre'de dünyaya gelmiştir. Tahsilini oradaki alimlerden almıştır.Babasının adı Abdullah'tır.
Botan isminin, kahramanlık ve savaşçılığı ile ünlü Buhti aşiretinin isminden geldiği ,Şerefxanê Bidlîsî'nin yazdığı Şerefname adlı kitabında belirtilmektedir.
B. Bedirxan Bey 1842 tarihinde Botan Emirliğini bağımsız Kürt devletine dönüştürdü .Ancak Osmanlı Devleti'nin saldırıları sonucu bu devlet fazla yaşayamadı 1847 tarihinde son buldu.
Botan Emirliği, Bedirhan Bey döneminde de en geniş sınırlarına kavuşmuştur. Viranşehir, Şengal ,Siverek,Diyarbekir, Siirt ,Urmiye, Mahabat, Musul ,Bitlis, Hakkari ,Mardin ,Van'da ve bu illerin Sancak, ilçe ve köylerinde hüküm sürmüştür.
Botan Emirliğinin 100 bini aşkın bir askeri gücü vardı .Botan Emir'i ,Bırca Belek denilen bir Saray'da çalışmalarını yürütürdü .Vezîrê Milê Rastê (sağ kol Bakanı) ve Vezirê Milê Çepê (sol kol Bakanı) denilen iki bakanı vardı. Rûsipî denilen yaşlılardan kurulu bir danışma heyeti vardı.
C. Osmanlı padişahı 2.Mahmut Kürt beyliklerine sıcak bakmıyordu. Onları tasfiyeye kalkıştı .Bunun sonucu Mîr Bedirhan Girit adasına sürgün edildi.
Bir süre sonra Girit adasındaki Yunanlılar Osmanlı devleti'ne karşı isyan başlattılar .Osmanlı padişahı Mîr Bedirhan'ı İstanbul'a çağırır .İsyanı bastırmak için kendisine görev vermek ister. Bedirhan Bey padişaha "Eğer Kürtlerden oluşan bir askeri güç verirseniz, bu görevi yapabilirim ,aksi takdirde yapamam "der.
Padişah Bedirhan Bey'in bu isteğini kabul eder. Kürtler gemilerle Girit adasına sevk edilir.
Adadaki Yunanlılar isyanı bastırmak için gelen askerlerin Kürt olduğunu öğrenince ,Kürtlere karşı savaşmak ve Kürt kanı dökmek istemediklerini ,Kürtleri dost kabul ettiklerini ve bu nedenle isyandan vazgeçtiklerini Bedirhan bey'e bildirirler .Osmanlı'ya karşı başlatılan isyan, bir kurşun dahi atılmadan böylece sona ermiş olur.
D. Bedirhan Bey döneminde Cizre'de barut ve silah fabrikası kuruldu .Van gölü sahilinde bir tersane yapıldı. Gemi imal ederek, Van gölü üzerinde yolcu ve yük taşımacılığı yapıldı.
Bedirhan Bey Avrupa'ya Kürt öğrenciler göndererek ,eğitim görmelerini sağladı .Bedirhan Bey sürgünde bulunduğu Şam'da 1869 tarihinde vefat etti ve orada gömülüdür.
Bedirhan Bey'in çocukları ve torunları da kendisi gibi Kürt halkına, Kürt dili ve kültürüne büyük hizmetlerde bulunmuşlardır. Oğlu Mikdat Mithat Bedirxan, tarihte ilk defa Kürdistan adıyla Mısır Kahire de 22 Nisan 1898 tarihinde Kürtçe gazete çıkarmıştır.
Torunu Kamuran Ali Bedirxan Fransa'nın Beyrut konsolosu Lashkot ile birlik'te Kürt dili gramerini yazmışlardır.
E. Öbür torunun Celadet Bedirxan 15 Mayıs 1932 tarihinde Kürtçe Latin alfabesi hazırlamıştır. Bu nedenle 15 Mayıs Kürt Dili Bayramı olarak kabul edilmiş ve ilgililerce her yıl kutlanıyor.
Botan ismi birçok yer ve mevkiyevde verilmiştir. Ancak Türkiye'deki Kürt dili yasaklamaları nedeniyle bunların bir çoğu kaldırılmıştır. Ancak, Botan Irmağı ,Botan sokağı,Botan Vadisi isimleri kalmıştır .
Botan çayı Van Gürpınar ilçesi dağlarından doğup kıvrıla kıvrıla Dicle nehirine kavuşmakta ve karışmaktadır. Botan sokağı İstanbul'un Kartal ilçesinde bulunuyor .Botan Vadisi Siirt'tedir .
Bugün Botanlar(Bûhtîler) ağırlıklı olarak Cizre, Şırnak ,Mardin üçgeninde, Van Başkale'de ve bir kısım köylerinde ,İran Urmiye kenti kasaba ve köylerinde ve ayrıca Kars'ın bazı yörelerinde yaşamaktalar. Botanların ,Botan adıyla kurulmuş dernekleri de vardır ve bu derneklerin simgesi Kartal kuşudur.
F. BOTAN AŞİRETİNİN YETİŞTİRDİĞİ ÖNEMLİ ŞAHSİYETLER.
1. Mela Ehmedê Cizîrî: Kürt tasavvuf edebiyatının en önemli temsilcisidir. Şair alim ve edebiyatçı olan Mela Ehmed'ê Cizîrî 1570 tarihinde Cizre'de doğmuş, 1640 tarihinde Cizre'de vefat etmiştir. Şiirlerini "Divan"adlı bir kitapta toplamıştır.
2. Muhemmed Arifê Cizîrî Dengbêj sanatçısı.
3. Hesen Cezraxî Dengbêj.
4. Meryem Xan Dengbêj.
5. Botan Dengbêj Dixanı: Kürt milli kıyafetleri ile Kürt müziğini icra ediyorlar. TRT'de bile Kürtçe şarkı söylüyorlar.
G 6. Şerafettin Elçi Avukat ,eski Bayındırlık Bakanlarından. Birlikte kurduğumuz Katılımcı Demokrasi Partisi Genel Başkanı ve Milletvekili sıfatıyla Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne yaptığı bir konuşmada "Kürtlerin varlığını niye inkar ediyorsunuz? Türkiye'de Kürtler vardır ve ben onlardan biriyim, ben Kürdüm" dediği için 27 ay fiilen hapiste yatmıştır.
7 .Prenses Leyla Bedirxan, güzel dansları nedeniyle Dansın Sultanı ünvanını almıştır. İstanbul doğumlu olan Leyla, Abdurrezak Bedirxan'ın kızıdır.
8.Fatin Rüştü Zorlu eski Dışişleri Bakanlarından 27 Mayıs 1960 Askeri Darbesi sonucu idam edilen Başbakan Adnan Menderes, Maliye Bakanı Hasan Polatkan ile beraber idam edilen Fatin Rüştü Zorlu Botan kürtlerindendir.
H.9. İsmail ê Cizîrî:Bilim dünyasında El Cezeri olarak bilinir. Dünyanın ilk sibernetih bilginidir.Babasının adı Rezzaz'dır .1153 tarihinde Cizre'de doğmuş 1233'te Cizre'de vefat etmiştir. Matematikçi, fizikçi, mimar ,robot ve sibernetik biliminin temellerini atmış ,dünyaca bilinen dahi bir bilim adamıdır.Eyyubi Kürt İslam İmparatorluğu döneminde yaşamış ve yetişmiştir. Artuklu beyi onu sarayına almış ,bilimsel çalışmalarına destek vermiştir.
Leonardo da Vinci ,Nobert,Viener ,Ande Mari ,Giovanni de Döndü,Ampare James Clerk, Maxwell gibi bilim insanlarını etkilemiştir. Bu bilim insanları aracılığı ile Dünya uygarlığına büyük katkılarda bulunmuştur. Kürtçe, Arapça ,Türkçe, Latince dillerini bilen El Cezeri ,bilgisayar biliminin yolunu aralamıştır. 50'ye yakın icatlarının en önemlileri şunlardır:
1-Filli su saati
2-Tavuskuşu ibrik
3-Kandil saati
4-Mumlu saat
5-Fıskiyeler
6-Otomatik su makinesi
7-Abdest için otomatlar
8-Saz çalan robotlar
9-Şifreli kilitler
10-Şifreli kasalar
11-Termoslar
12-Buhar makinesi
13-Krank milli
14-Mey dolum otomatı
15-Masa makinesi
16-Güneş saati
17-Otomatik çocuk oyuncakları .
Bu icatlarının nasıl çalışacağını tarif etmiş, şekiller üzerinde çizimle göstermiştir.